Yoga wordt wel eens vergeleken met kunst. Ieder groot kunstenaar – musicus, schilder of danser – moet eerst het ambacht leren. Pas na jarenlange oefening zal de kunstenaar in staat zijn zichzelf en alles wat hij ooit geleerd heeft, te vergeten. Dan, zoals de Zenboeddhisten zeggen, ‘beginnen de dingen zichzelf te doen’, zoals bij de pianisten wier vingers vanzelf over de toetsen bewegen en de kunstschilders die menen dat ‘de kleuren zichzelf kiezen.’

Tekst: Marjolein Seegers

Download hier de pdf-kaschmir-yoga (Yoga Magazine)

Ditzelfde geldt voor de kunst van yoga. Ook dat vereist jarenlange oefening in het leren van de houdingen en beheersen van de adem. Uiteindelijk bereik je daarmee afstemming tussen lichaam (je instrument), de geest (de musicus) en de ziel (de muziek) en valt alles samen tot een eenheid.
Niet voor niets is de man die Kashmir yoga in het westen heeft geïntroduceerd, van oorsprong musicus en arts. Volgens Jean Klein, die in 1998 overleed, gaat yoga om ‘het liefdevol ontdekken van lichaam en geest, zodat deze weer ruim, open, en ontvankelijk wordt voor wie of wat wij wezenlijk al zijn.’
Kashmir Yoga vindt zijn oorsprong in de eeuwenoude traditie van Kashmir in India, die als uitgangspunt heeft dat alles met elkaar verbonden is. De filosofische basis hiervan is één van de oudste en bekendste tantra’s: de Vijñana Bhairava Tantra. Vijñana betekent bevrijding, Bhairava het ware zelf en tantra’s zijn Hindoeïstische teksten. In deze tweeduizend jaar oude teksten staat beschreven hoe tot die bewuste bevrijding van jezelf en vereniging met het hogere te komen. Zo staat in vers 20 van de Vijñana Bhairava: ‘Zoals we door het licht van een lamp of zonnestralen de wereld zien, zo kunnen we door Shakti kennis nemen van Shiva, o dierbare.’ Dus via Shakti, de levensenergie die ligt opgeslagen ter hoogte van de stuit, kunnen we Shiva, de hoogste staat van bewustzijn bereiken. Daarvoor moet de levensenergie van Shakti eerst ontwaken, zodat deze door de chakra’s omhoog kan bewegen om je tot deze goddelijke staat van zijn te brengen. Door Kashmir yoga kun je de levensenergie wakker maken, het bewustzijn verruimen en thuiskomen bij je ware zelf.

Gedachte, gevoel, actie
Jean Klein groeide op in Praag en experimenteerde al op jonge leeftijd met houdingen om zijn energie te kanaliseren. Ook heeft hij op zijn zeventiende spirituele ervaringen van ‘oneens’ op een verlaten treinstation, zoals hij vertelde in een tv-interview. Hij wachtte op het platform, zonder te wachten, totaal ontspannen en vrij van gedachten. Door het plotseling kraaien van een haan, werd hij zich bewust van zijn eigen stilte, niet een objectieve stilte zoals je ervaart op een stille plek, maar de stilte kwam van binnenuit. Sterker nog, hij was de stilte.
Tijdens zijn studie medicijnen en musicologie verdiepte hij zich in de relatie tussen gedachte, gevoel en spierspanning. Een relatie die hij later benoemde als: ‘Een relaxt lichaam, ís een relaxte geest. In een relaxt lichaam-geest (eenheid) ben je open om te ontvangen, beschikbaar en open voor het ongekende.’ Omdat lichaam en geest een eenheid vormen, weerspiegelen ze elkaar. Dit betekent dat als je het lichaam rustig en liefdevol beweegt of laat zitten, ook de geest vredig wordt. Hij ontdekte dat als je de aandacht richt op het voelen in plaats van op het denken, je meer ontspant. En hoe meer je ontspant en accepteert, hoe meer je opent voor de levenstroom en diepte in jezelf.
Vanwege zijn interesse in de Indiase cultuur, die een connectie kent tussen het dagelijkse en het spirituele, reisde Jean Klein – getrouwd en vader van twee dochters – in het begin van de jaren vijftig naar India. Zonder vooropgezet plan een guru te vinden, ontmoette hij zijn leraar Pandiji, die hem zijn kennis bijbracht. Regelmatig reisde hij naar de beroemde yogaleraar Krishnamacharya, die ook de bekende yogi’s Iyengar en Patthabi Jois lesgaf. Wanneer hij daarna wordt ingewijd in Kashmir Yoga door zijn leraar Dibianandapuri, die in een kleine Shiva tempel buiten Bangalore woonde, liet hij de sterk fysiek gerichte yoga vallen. Omdat in zijn beleving Kashmir yoga, waarbij de houdingen meer vanuit het gevoelslichaam worden geoefend, veel effectiever is, vanwege de diep ontspannende en heilzame uitwerking op lichaam en geest.

In Nederland
Op verzoek van zijn leraar Pandiji keerde Jean Klein rond 1957 terug naar Europa om zijn kennis te verspreiden. In Nederland gaf hij regelmatig bijeenkomsten in Baak en Baarn. De Nederlandse Kashmir yogapionier Koos Zondervan uit Groningen is vanaf zijn studietijd al bezig met Hatha Yoga, en vanaf de eerste ontmoeting met Jean Klein diep geraakt. Vooral door zijn liefdevolle, onvermoeibare en heldere inzicht in de menselijke natuur. Zondervan: ‘Alsof Jean Klein recht door je heenkeek en zelfs wist wat je had gedroomd!’ Hij herinnert zich talloze voorbeelden. Zo kon een leerling bijvoorbeeld nooit meedoen met ademoefeningen omdat haar neus altijd verstopt was. Tijdens een kort consult bij Jean Klein ‘zag’ hij dat ze de Hollandse gele kaas niet goed kon verteren. Toen ze de kaas van haar menu schrapte verdwenen haar neusproblemen.
Koos Zondervan vertaalde meerdere boeken van Jean Klein en beschreef de Kashmir Yoga in het boek Yoga volgens de Kashmirmethode. ‘De stroming heeft leerlingen en aanhangers in Amerika, Engeland, Frankrijk Duitsland en Nederland, maar hoeveel het er precies zijn is niet bekend’, vertelt hij. ‘Maar dat is ook niet erg, want een instituut past ook niet bij een stroming die vooral om ‘vrijheid’ draait.’

Accent op gevoel
Ogenschijnlijk ziet Kashmir yoga er niet anders uit dan Hatha yoga, dezelfde klassieke houdingen en ademoefeningen komen aan bod. Toch is er een verschil in benadering. De nadruk ligt bij Kashmir yoga namelijk op het werken vanuit het tastgevoel en wekken van het energielichaam. Omdat de tastzin is verbonden met het hart en de levensenergie, kun je via het gevoel contact maken met het energielichaam. Dit onzichtbare energielichaam omringt en doorstraalt het fysieke lichaam, door duizenden energiekanalen, genaamd nadi’s. Je hoeft geen helderziende te zijn om het energielichaam waar te nemen, elke leek staat ermee in contact via het tastgevoel. Wanneer je bewust aanwezig bent, zonder iets te doen, kun je de stromende, tintelende energie voelen. Je kunt de stroming ook ervaren bij een streling van de huid, tijdens een vrijpartij en tijdens asana’s en pranayama. Belangrijk daarbij is steeds dat je de tijd neemt de beweging en eindhouding goed te voelen, zoals wanneer je in het pikkedonker staat en geconcentreerd de ruimte aftast. Doorgaans gaan we voorbij aan deze subtiele stroming door onze rat-race, die ook op de yogamat zijn weerslag heeft. Door aandachtig vanuit het tastgevoel yogahoudingen te oefenen, wordt je weer gevoelig voor je eigen grenzen, lichaam en adem. Deze toename van gevoeligheid heeft ook effect in je dagelijkse leven: vrijen wordt liefdevoller, muziek klinkt mooier en eten smaakt beter.

Minder is meer
Volgens Kashmir yogalerares Carin Hoogstraten zijn veel leerlingen verbaasd over de moeiteloosheid en rust die ze bij Kashmir yoga ervaren, zelfs in de meest ingewikkelde houdingen. Als eigenaresse van Yogacentrum Bunnik heeft ze door de jaren heen vele vormen van yoga voorbij zien komen, toch heeft geen andere vorm hetzelfde effect als Kashmir Yoga. Carin: ‘Vroeger, stond ik zelf, net als zoveel anderen, ook altijd te ploeteren op de mat, tot ik bij Jean Klein, en later bij Koos Zondervan, ervoer hoe gemakkelijk ik in de houding kon glijden. Ik dacht gelijk: Zo kan het dus ook!’ Ze legt uit hoe het komt dat je met een milde, liefdevolle inzet meer bereikt. ‘Wanneer je spieren te snel uitrekt, gaan ze overstrekken. Er komt meer spanning dan feitelijk nodig is op de spieren te staan, waardoor de houding oncomfortabel voelt. Juist die spierspanningen zorgen ervoor dat je ‘niet lekker en ruim in je vel’ zit. Met geforceerde spierspanning veroorzaak je een schrikeffect, waarbij de spier (en jij dus ook) reageert alsof je moet rennen. Probeer dan nog maar eens rustig in een houding te staan. Daarnaast raak je door spierinspanning het contact met je energie kwijt. Terwijl daarentegen het tastgevoel, dat verbonden is met het hart, je juist verbindt met de levensenergie.
Om het tastgevoel verder te versterken worden tastsuggesties en tastimaginaties gebruikt zoals ‘spreid de billen ruim uit over de grond, alsof ze het hele oppervlak bedekken’. Een ander voorbeeld is: ‘Stel je voor, dat er iemand achter je staat en een zware mantel over je schouders legt, die je schouders naar beneden en iets naar achter trekt.’ Hierdoor wordt je bovenrug vanzelf ruim en rechter – in elke houding. Een voorbeeld van een tastimaginatie is: ‘Voel de zon die op je huid schijnt. Je voelt de warmte. De huid wordt zacht en open, alsof de poriën wijd opengaan en de ruimte omvatten om het lichaam heen.’ Door gebruik te maken van het tastgevoel en dergelijke tastsuggesties creëer je ruimte en lenigheid in het lichaam zonder forceren of schrikeffect.

Luisteren
Volgens Jean Klein leven westerlingen teveel in hun hoofd en door de reactie- en denkpatronen ontstaan er allerlei spanningen in het lichaam. Een bekende uitspraak van hem is: ‘Een laag energiepeil wordt meestal niet veroorzaakt door een gebrek aan fysiek potentieel, maar door de stress van een verontruste en inhalige geest.’ Om die reden moet je volgens hem goed luisteren naar het lichaam ‘als een beheerder, niet als een bezitter. Dat geeft een zekere afstand, zodat je het volledig kunt observeren zoals het is.’ Om het lichaam te leren kennen en te bevrijden van spanningen, moet je tijdens het oefenen goed voelen.’ Hij moedigde zijn leerlingen dan ook voortdurend aan met de woorden: ‘houd je gevoel levend’ en ‘Als je goed in het voelen zit, bereik je ieder moment opnieuw je doel.’ De kunst is dat je leert bewust aanwezig te zijn en je af te stemmen op het lichaam. Dat creëert een liefdevolle, accepterende verbinding in jezelf. Blokkades in het lichaam, veroorzaakt door onder meer mentale spanningen, emoties, angsten en verwachtingen, kunnen worden doorvoeld en opgeheven.

Stroming activeren
Koos Zondervan benadrukt in zijn boek Yoga volgens de kashmirmethode het belang van ‘het activeren van het energielichaam.’ Het energielichaam fungeert namelijk als een verbinding tussen het fysieke lichaam en de geest. Zowel asana’s, ademoefeningen en pranayama spelen hierin een belangrijke rol.
Een goede serie houdingen die het energielichaam activeert is bijvoorbeeld de Egyptische zonnegroet. De meest perfecte houding voor een optimale energiestroming is de lotushouding. Niet voor niets zitten yogi’s, monniken en de buddha in de lotus. Volgens Jean Klein hebben westerlingen daarin wel een nadeel. Doordat we van jongs af aan onderuit gezakt zitten op stoelen en banken zijn onze heupgewrichten en rugspieren niet goed ontwikkeld. Prettig en stabiel rechtop zitten is daardoor vaak lastig, terwijl dit gedurende de dag de beste houding is voor een gunstige opwaartse energiedoorstroming. Veel houdingen zijn dan ook gericht op het versterken en openen van de wervelkolom en de heupgewrichten, zoals de driehoek (liggend en staand), de ploeg met afwisselend een been omhoog, en vooroverbuigen met de voetzolen tegen elkaar. Uiteindelijk is het belangrijker, voor een optimaal effect, dat je ontspannen in kleermaker kunt zitten of in halve lotus dan geblokkeerd in lotus. Krachtige ademoefeningen die de energie opwekken zijn bhastrika (blaasbalg ademhaling) en Kapalabhati (snelle buikademhaling) en het gebruik van de ujjayi techniek bij de uitademing.
Bij het opwekken van de levensenergie vergroot je niet alleen de levenskracht in het lichaam, het fungeert ook als een brandstof die al je organen voedt en je bovendien in staat stelt diepgaand te mediteren en zelfs extatische bewustzijnstoestanden te ervaren.

De reden dat Kashmir yoga in Nederland nog niet zo bekend is als stromingen zoals Iyengar, Ashtanga en Bikram schuilt volgens Koos Zondervan waarschijnlijk in het feit dat mensen eerst geneigd zijn te kiezen voor meer fysieke vormen van yoga. In onze westerse prestatiegerichte maatschappij is afstemmen op zielsniveau, door stil en aandachtig luisteren, geen gemakkelijke opgave. ‘Bewust aanwezig zijn, zonder doel of verwachting is vaak lastiger dan in de vertrouwde vijfde versnelling doorracen. Maar ben je eenmaal bewuster van je lichaam, dan krijg je vanzelf interesse in de stroming van Kashmir.’ Dat merkt hij bijvoorbeeld aan de hoeveelheid yogadocenten die bij hem workshops of lessen volgen.’
Volgens Jean Klein is er niet alleen de hoop, maar de zekerheid ‘dat we op een dag leven in schoonheid.’ ‘We komen uit schoonheid en schoonheid kan niet anders dan naar schoonheid zoeken.’ Dat voel je volgens Carin Hoogstraten zelf wanneer er weer afstemming is tussen lichaam, geest en ziel; dan straalt je lichaam van leven en openbaart zich de diepte van je wezen.